Zingeving: visie en tijd in beweging

Spiritualiteit is maatschappijbreed een onderschatte dimensie. In het leven hechten veel mensen zich vooral aan het zichtbare en het tastbare. In de zorg gaat de meeste aandacht naar het fysieke component. Zeker in de ziekenzorg. Dat is op zich niet abnormaal. Wie voor een ingreep aan de knie wordt opgenomen, wil ook graag dat de aandacht en deskundigheid in de eerste plaats daarop is gevestigd. Daarom is die persoon uiteindelijk ook naar het ziekenhuis gekomen.

Levensvragen

In de praktijk wordt er minder beroep gedaan op spirituele zorg bij de eenvoudige, korte, ongecompliceerde opnames. De opname voelt aan als een omwegje van het dagelijkse leven. Even iets 'herstellen' en daarna terug volop in het leven gaan staan. 

Het is wanneer dreigende, donkere wolken boven je samenpakken, dat samen met heel wat wisselende emoties ook diepe, spirituele vragen door je gedachten gaan dwalen. "Wat overkomt me? Wat moet ik nu doen? Waar heb ik dat verdiend? Waarom ik? Wat komt er op me af?" Dit zijn levensvragen.

Interpretatie

Je levensvisie weerspiegelt de manier waarop je in het bestaan geworteld bent als denkend en voelend wezen. Het is de filter waardoor je de werkelijkheid kan aanschouwen, zoals een zonnebril het mogelijk maakt om naar de zon te kijken. Je levensvisie is de ruimere horizon waarbinnen je de wereld, de ander en jezelf interpreteert en waarbinnen je het leven als zinvol kan ervaren. Zonder levensbeschouwing, in de rauwste rationaliteit, ben je slechts een zinloos stofje in het universum. Je levensbeschouwing ordent je gedachten en ervaringen binnen een context, zodat er zin voortvloeit uit wat je hoort en ziet, uit wat je denkt en doet. 

Dit geeft je een drijfveer, een gedrevenheid om iets van je leven te maken. Je levensvisie is zin-gevend. Het maakt je leven zinvol. Daarmee zeg ik hoegenaamd niét dat zingeving een eigen maaksel is. Evenmin is het een verdovingsmiddel (een 'opium') tegen de harde realiteit. Het is een noodzakelijk interpretatiekader dat zin-scheppend werkt. Zoals je hersenen verwerken wat je zintuigen waarnemen, zo verwerkt je levensvisie wat je in je zelfbewustzijn ervaart en beleeft.

Dynamiek

Je visie is bij voorkeur voortdurend in ontwikkeling, in confrontatie met de realiteit, met je eigen ervaringen en met je verhouding tot je eindigheid. Bij wie verstard is, bij wie vastloopt, ontstaan er barsten in de levensvisie. Dat leidt tot ontevredenheid, misnoegdheid, negativiteit, sarcasme of tot vluchtmechanismen. Maatschappelijk nemen we een sublimatie van spiritualiteit waar in de vorm van materialisme. We klampen ons letterlijk aan ons leven en ons bezit vast, aan de maakbaarheid en koopbaarheid.

Waarom is het dynamisch karakter zo belangrijk? Welnu, als mens ben je altijd in ontwikkeling. Je ziet er  niet alleen anders uit, je denkt en spreekt ook anders in elke levensfase: als kleuter, als kind, als tiener, als jongvolwassene, als volwassene, op rijpere leeftijd en als bejaarde. Niet alleen de levensfasen beïnvloeden de dynamiek. Bovendien legt iedereen een hoogst persoonlijk traject af van wieg tot graf. Tegenslagen en zegeningen, kansen en beperkingen kruisen je pad. Vooral traumatische ervaringen kunnen diepe emotionele, maar ook spirituele wonden achterlaten.

Vlucht

Sommige mensen 'vallen van hun geloof af' wanneer hun geloof niet mee is geëvolueerd met hun algemeen denken, voelen en handelen. Een kinderlijk, wonderlijk geloof helpt je als volwassene niet om de obstakels en tegenslagen in het leven te doorstaan. We zouden onszelf meer moeten uitdagen om bewust na te denken over het leven, we moeten de grote vragen minder ontvluchten, binnen de samenleving, binnen ieders sociale kring en vooral ook persoonlijk.  

De levensvragen halen ons immers uiteindelijk in, ook wanneer we ze ontwijken, ontlopen of ontvluchten. De tijd tekent ons lichaam en onze mogelijkheden, ook als we geluk hebben. De dood behoort tot het leven, het is de enige zekerheid die ermee gepaard gaat, hoe zorgvuldig we die dood ook verstoppen en verbloemen.

Kiezen en verliezen

Veel mensen hebben een aansluiting bij een bestaande levensbeschouwing: overtuigd en actief, of eerder oppervlakkig en occasioneel. Een deel van onze samenleving is niet echt actief bezig met levensbeschouwing en vertrouwt op wat men in de opvoeding meekreeg. 'Ik ben christelijk maar niet echt praktiserend. Ik bid bijna nooit.' Of: 'Ik ben vrijzinnig, maar we vieren geen lentefeesten en zo.' Er is een denkkader waarbij men zich eigenlijk goed voelt, mits enkele bedenkingen en persoonlijke klemtonen, maar men praat er zelden over, ook niet met gelijkgestemden, en er wordt weinig of geen aansluiting gezocht bij bijeenkomsten.

Sommigen laten hun overtuiging uit het verleden achter zich en kiezen voor een nieuwe visie: een andere levensbeschouwing of een zelf samengestelde visie. Er wordt soms 'gewinkeld' in de levensbeschouwingen. Wat authentiek en juist aanvoelt, neemt men dan mee. Deze omschrijving kan negatief overkomen. Onterecht eigenlijk: hun keuze getuigt van een bewuste houding ten aanzien van zingeving in het leven. 

Er zijn ook mensen die hun levensovertuiging verliezen, door een negatieve ervaring, of gaandeweg, en die in de leegte achterblijven. 

Zingeving is sterk geëvolueerd in de jongste vijftig jaar. Ze is mee getransformeerd met de samenleving. We leven niet langer in het 'christelijke Vlaanderen'. Dat is de realiteit. Er wordt meer gevraagd van iedereen individueel. Niet iedereen kan daar even goed mee om. We zijn misschien niet mondig en kundig genoeg op spiritueel vlak. Er liggen veel groeikansen open.

Idealen en principes

Wat bepaalt de dynamiek binnen je levensovertuiging? Wat vitaliseert de drijfveer in je leven? Dat zijn de idealen, waarden en normen die je hoog in het vaandel draagt. Het zijn de principes waar je zelf naar tracht te leven, dat wat er voor jou persoonlijk toe doet. Wanneer je iemand vraagt wat zijn of haar levensovertuiging is, dan volgt vaak een aarzelende stilte. Je krijgt een groot deel van het antwoord wanneer je vraagt: "Welke principes wil je doorgeven aan de samenleving en aan de volgende generatie?" Het is de individuele kijk op het leven, waarvan men denkt dat de wereld er beter van zou worden als iedereen deze gedachten zou delen. Dat is idealisme in zijn zuiverste vorm.

Elke levensvisie vertrekt vanuit idealen, vanuit een volmaakte standaard die in het leven onbereikbaar is, maar waar je naar streeft. Voorbeelden: universele liefde, geluk, vrede. Die idealen kunnen verbonden zijn met een god of met een filosofisch beginsel. Ze zijn vaag en abstract van karakter. Deze idealen zijn verbonden met principes: axioma's, grondbeginselen die op zichzelf staan en als vanzelfsprekend worden ervaren. Denk bijvoorbeeld aan: waarheid, rechtvaardigheid, gelijkwaardigheid, vrijheid, autonomie, verantwoordelijkheid.

Waarden en normen

Ethiek vormt het praktische luik van je levensbeschouwing. Daartoe vertaal je algemene waarden die belangrijk voor je zijn naar concrete normen die je doen en laten bepalen. Waarden zijn gemeenschappelijke ethische streefdoelen die je als levensbeschouwelijke groep nastreeft of na hoort te streven. Enkele voorbeeld: zorg dragen voor de zwaksten, respect hebben voor andermans bezit, verdraagzaam zijn voor elkaar, vergevingsgezind zijn. Normen zijn heel concrete morele richtlijnen voor het handelen, gebaseerd op waarden. Bijvoorbeeld: je moet bijdragen aan de sociale zekerheid voor bejaarden en zieken, je pleegt geen vluchtmisdrijf na blikschade, racistische uitlatingen zijn ongepast, een ex-gedetineerde heeft recht op een nieuwe kans.

Zorg

In de zorgcontext beleeft een patiënt of bewoner het leven bij momenten op zijn scherpst. Dan is de levensvisie vaak veel intenser aanwezig dan op een zorgeloze zondag. Maar is daar genoeg aandacht voor? 

De maatschappelijke zinsvragen weerklinken ook in de zorg, nog harder soms. Wat is menswaardig? Hoe gaan we met elkaar om? Hoeveel inspraak heb ik? Maar ook: wat met de stervenswens van een patiënt? Wordt een patiënt beluisterd wanneer zij of hij geen enkele zin meer ervaart in het leven? Kunnen we in de zorg voldoende tijd vrijmaken voor wat belangrijk is voor de patiënt zelf op dat eigenste moment? Is er tijd en ruimte voor individualiteit in de zorg? Zijn zorgverleners voldoende uitgerust met basiskennis rond zinsvragen?  

Zo, de inleidende aanloop is hiermee afgerond. Ik heb me voorgenomen om de bijdragen niet té lang te maken, zodat ze behapbaar blijven. Daarom wil ik in de volgende bijdrage dieper ingaan op de plaats van de levensbeschouwing en spiritualiteit in de zorg, langs de vier dimensies die een totaalzorg kenmerken: de fysische, sociale, psychische en spirituele zorg. Daarin laat ik je graag kennis maken met het mozzarella-effect en het syndroom van Llanfair (uitgesproken als 'Chlenvaair'). 

Zingeving: zin zoeken en vinden in het kwetsbare zijn

Als ziekenhuispastor kom ik met een brede waaier aan patiënten in contact. Hun levensvisie - overtuigd christelijk of gematigd, zoekend, verliezend of vindend - verschilt onderling vaak sterk. En ook met mijn persoonlijke visie en beleving is het contrast soms groot. Dat is niet vreemd. 

Bijna dagelijks sla ik wel een uitspraak op die me doet nadenken over zingeving. Mijn taak zie ik als een boeiende tocht, onderweg met mensen, elke dag opnieuw.  

Krijtlijnen

Thema's rond spiritualiteit en levensovertuiging komen zelden in het nieuws. Er is weinig plaats voor in de algemene media en in het publieke forum, zeker in Vlaanderen. Het onderwerp is niet hip, niet luchtig en niet spectaculair. Vrij algemeen wordt levensovertuiging herleid tot een private aangelegenheid. Er kleeft het vooroordeel aan spiritualiteit dat het een zweverige vlucht uit de realiteit zou zijn. Mediteren en bidden en zo, yoga en klankschalen. Er klinkt vaak vaagheid, desinteresse of gêne wanneer spirituele onderwerpen ter sprake komen. Soms is er zelfs een neerbuigende of spottende toon. De clichés vieren hoogtij. En dat is bijzonder jammer. Want iedereen heeft een spiritualiteit volgens mij. Iedereen is bezig met levensbeschouwing. Soms intenser en bij momenten minder bewust, maar je levensvisie is nooit ver weg. 

Er was een tijd dat levensbeschouwing een evidentie was en geen keuze. Iedereen in een dorp, stad of streek beleed dezelfde godsdienst. Soms letterlijk omdat het moest. Gehoorzaamheid werd beloond en kritiek werd niet getolereerd. Toch was de werkelijkheid ook toen veel minder idyllisch dan geromantiseerde herinneringen ons willen doen geloven. 

In onze versnipperde en sterk individualistische tijden is zingeving nog veelzijdiger geworden. Dat wil niet zeggen dat ze minder relevant is, of minder boeiend. Integendeel. Ik wil in deze context graag op zoek gaan naar een denkkader waarbinnen zingeving, levensbeschouwing en spiritualiteit zich situeren. Krijtlijnen om de veelheid heen. Daarbij beperk ik me dus niet tot het katholicisme of het Christendom. Het moet een algemeen beeld zijn. Voel je vrij om me te vergezellen.

Een persoonlijke levensbeschouwing

In 1934 schreef de Amerikaanse filosoof en pedagoog John Dewey (1859-1952) een beknopt godsdienstfilosofisch werkje rond zingeving: 'A common faith'. Hoewel het niet zijn discipline is, blijkt het werk visionair te zijn. Dewey vertrekt vanuit de menselijke gerichtheid op 'het goede'. Dat kan zich uiten in een verbondenheid met een god, mogelijks de christelijke God, maar bijvoorbeeld ook met een vage kracht of een ideaal. Iedere mens houdt vast aan een patroon van waarden en bekijkt en beleeft van daaruit de wereld om zich heen. Dewey meent dat vanuit de menselijke verbeeldingskracht een toekomstbeeld over mens en wereld ontstaat, dat zich vertaalt in idealen die zin geven aan de realiteit. Deze idealen bestaan steeds in de 'onvoltrokken' wijze: ze moeten gerealiseerd worden. Van daaruit groeit een persoonlijke ethiek en een praktische moraal. 

Opmerkelijk is dat Dewey niet vertrekt vanuit een geloofssysteem, zoals zijn tijdsgenoten doen, maar vanuit het individu. De mens is geen product van een overtuiging maar een overtuiging realiseert zich bij de mens. In vrijheid en met verantwoordelijkheidszin ontwikkelt men zodoende een persoonlijke visie en zoekt aansluiting bij anderen. We leven samen en beïnvloeden dus elkaars keuze. Cultuur en opvoeding beïnvloeden de levensovertuiging.

John Dewey wordt wel eens de grondlegger van het humanisme genoemd, hoewel hij daar zelf altijd heel voorzichtig in is gebleven. Hij is een overtuigd existentialist en een pragmatist. De concrete mens en het praktische bestaan vormen het vertrekpunt en blijven de focus van zijn denken. 

Hierbij maak ik de bedenking dat zijn visie niet haaks hoeft te staan op (een) God, die zich openbaart. (Een) God is geen menselijke uitvinding omdat de mens kiest om in God te geloven of niet. Wel wordt er terecht een opening gemaakt voor een atheïstische levensbeschouwing met een bijhorende ethiek en spiritualiteit. 

Dewey's visie haal ik aan als eerste insteek om zingeving, levensbeschouwing en spiritualiteit te omschrijven. Een levensbeschouwing, ook wanneer aansluiting wordt gezocht bij een traditie of instituut, is altijd het (voorlopige) resultaat van een persoonlijke ontwikkeling, gebaseerd op het bestaan in de realiteit, die concreet wordt in een persoonlijk beleefde spiritualiteit en ethiek. 

Spirituele zorg is zo boeiend omdat de begeleiding 'à la tête du client' gebeurt: een concrete mens met gaven en gebreken, gedachten en idealen. De deductie naar een zingevingssysteem brengt alleen soelaas als de patiënt of naaste daar zelf boodschap aan heeft. Niemand valt samen met een traditie. 

Welke overtuiging iemand ook heeft, de opvoeding en de persoonlijke ervaringen en contacten beïnvloeden de concrete invulling. Dat gebeurt voor een deel onbewust en een deel bewust. Voor een deel is het een actief proces en voor een deel gedetermineerd.

Het Allerbelangrijkste

De Lutherse theoloog Paul Tillich (1886-1965) biedt een tweede interessante insteek. Hij gaat de dialoog aan met de multireligieuze wereld. Wat ons drijft, wat van absoluut belang is in ons bestaan, bepaalt onze levensovertuiging: het 'ultimate concern'. Het Allerbelangrijkste. Dit is persoonlijk van invulling en heeft een rationele, maar ook een emotionele lading. Het leven krijgt er zin en betekenis door. 

Voor mij persoonlijk is dat de christelijke God van Liefde, maar het kan bijvoorbeeld ook 'Vrijheid, gelijkwaardigheid en broederlijkheid' zijn, of 'Rede en vrede'. Paul Tillich beklemtoont dat zingeving altijd een verwijzing in zich hoort te dragen naar het transcendente, het ons overstijgende, het niet-tastbare. Dat kan een ultiem ideaal zijn, maar ook een god. Er is in de levensbeschouwing een dieptedimensie aanwezig die vorm krijgt in taal en symboliek, zeg maar: de spiritualiteit. 

Tillicht verbindt aan levensbeschouwing een objectief aspect: de verbondenheid in de beleving met gelijkgezinden, de gedeelde interesse die men ervaart en de gemeenschappelijke taal die men hanteert. Zelf wil ik niet zo ver gaan om dat als voorwaarde overeind te houden. Zingeving is veel individueler geworden. Wel zie ik een meerwaarde in de verbondenheid: het verdiept je visie, je wordt geïnspireerd en uitgedaagd door de ander. Het subjectief component bestaat uit het eigen engagement en de transformatie die de mens in de invulling en beleving van zingeving ondergaat.

Visie op het leven en wat het overstijgt

De levensbeschouwing zie ik als de allerindividueelste visie op het leven, die het wonder van de geboorte en het dichterbij komen van lijden en sterven benoemt en alles wat daartussen gebeurt zin en betekenis geeft. Het omvat de waarden en idealen die je koestert en die je wil doorgeven aan de volgende generatie. Je bent verontwaardigd wanneer ze door anderen of door jezelf geschonden worden. Je tracht ze dag aan dag ter verwezenlijken in je denken, spreken, doen en laten. Ze zijn niet zomaar samen gesprokkeld, ze zijn niet lucratief gekozen. 

In hun samenspel vormen ze een harmonie wanneer de zingeving in balans is. Daarom is je levensbeschouwing ook zo intiem, zo persoonlijk. Sommige mensen kunnen er uren over spreken, anderen hebben in enkele woorden gezegd waar het op staat. En spiritualiteit, dat is de symbolische uitdrukking en bevestiging van de levensvisie.

De (persoonlijke) levensbeschouwing is geen monoliet, maar evolueert doorheen het leven. Ze is niet bijkomstig, niet leeg, niet zweverig en niet dom en ze wordt ook niet geïnspireerd of opgeroepen door de voorgenoemde adjectieven. Ze verwijst naar het onzichtbare, het transcendente, in de vorm van idealen of een vaag godsbeeld of een persoonlijke God. Tegelijk heeft zingeving een praktische, tastbare zijde, die het doen en laten drijft. We worden een beter mens door onze levensvisie. Hoe we 'beter' invullen, vormt het hart van die visie.

Zwaar weer

Wanneer mensen in een ziekenhuis opgenomen worden, staat hun zinsbeleving plots op de helling. De hellingsgraad hangt af van heel wat omstandigheden. Zingeving speelt hierin een niet te onderschatten rol. In goede gezondheid en gevrijwaard van tegenslagen heeft men doorgaans een stabiele levensvisie die amper in vraag wordt gesteld. Op een rustige rivier lijkt iedereen een ervaren schipper. Maar in zwaar weer, op gezondheidsvlak of om een andere reden, kunnen de rust en zelfzekerheid heel vlug en intens wankelen en kunnen zekerheden plots verworden tot vragen en twijfels. Zin en onzin zijn in een mist gehuld. 

Zinleegte is in het leven geen leefbare optie. Zonder drijfveer is het leven zo leeg als de zinloosheid zelf. Vandaar het fundamentele belang van zingeving, van zin zoeken en zin vinden in het leven. Daarom vind ik zingeving ook zo belangrijk, in het dagelijkse leven, maar zeker ook in de zorg, waar mensen de diepe vragen vaak niet kunnen ontvluchten. Wanneer het zingevingskader door elkaar is geschud en een mens geen fundamenten meer heeft onder de voeten, dan is spirituele begeleiding heel belangrijk. Waarom zou je nog beter willen worden, waarom zou je nog vechten, als het allemaal zinloos aanvoelt?

Zingeving in de zorg: daar wil ik in deze blog graag dieper op in gaan. Ik hoop jou als lezer te kunnen inspireren, maar ook uitgedaagd te worden om verder te zoeken en na te denken door de commentaren.

De volgende bijdrage zal iets minder 'fundamenteel' zijn en wat meer gericht op het praktische aspect: idealen, waarden en normen, in beweging...

Welkom

Welkom op de blog "Zinzorg", waarop ik in de komende tijd bijdragen zal posten over de rol en betekenis van zingeving en spiritualiteit in de zorgcontext. 

Waarom is spirituele begeleiding in die context zo belangrijk? Hoe kunnen we spiritualiteit en zingeving definiëren en benaderen? Wat zijn de kansen en uitdagingen? Mag een begeleider transparant zijn over de eigen overtuiging? In hoeverre en op welke wijze beïnvloedt die eigen visie de begeleiding? Waarin kan een patiënt bijgestaan worden om spiritueel terug op zijn of haar plooi te komen? Leent spirituele zorg zich tot concrete doelstellingen? Hoe kunnen die doelstellingen getoetst worden? Hoe verhoudt de spirituele zorg zich tot het totale zorgaanbod? Heel veel vragen... 

Ik werk sinds enkele jaren als ziekenhuispastor. Voorheen werkte ik lange tijd als verpleegkundige. Ik wil graag beklemtonen dat ik de bijdragen in deze blog schrijf in eigen naam. 

Wat ik neerschrijf is een persoonlijke visie in ontwikkeling. Ik hoop collega's en mensen met interesse rond dit thema te kunnen  inspireren en aan te zetten tot het verder ontwikkelen van de eigen visie, door akkoord te gaan, door bedenkingen te hebben of het compleet oneens te zijn met standpunten die ik uitwerk in de bijdragen.

Veel leesplezier. Laat je inspireren, en voel je vrij om in interactie te gaan! Iedere visie is immers een tussenstand op basis van kennis en ervaring op dat eigenste moment. We zijn mensen onderweg.

Sven Vannecke