Zingeving: een inkijk en poging tot afgrenzing

De spiritueel begeleider is een actief luisteraar. Vroeger bracht een begeleider de patiënt dichter bij de ideologie. Nu staat de patiënt centraal en de eigenheid en authenticiteit van diens visie. Begeleiding is complexer geworden, maar doet daardoor de patiënt meer recht. De tijd van algemene slogans is al lang voorbij. Nu wordt de concrete pijn van het zijn onder woorden gebracht. Spirituele begeleiding heeft doorheen de tijd een eigen gemeenschappelijke werkvorm ontwikkeld. Die verschilt van de therapie van de psycholoog: de beginselen zijn anders, en ze hanteert geen therapeutisch model. Tegelijk zijn er ook duidelijke gelijkenissen. Ziehier een poging om rond werkvormen het één en ander te benoemen, weliswaar zonder volledigheid na te streven...

Identiteit

Zingeving manifesteert zich - zoals eerder al besproken - in een concrete coherente visie, gebaseerd op waarden en normen. Deze visie groeit doorheen de jaren. Men wordt ouder en wijzer. Soms ook milder. De wereld rondom ons is constant in beweging en ons leven ook. Zo ook onze spiritualiteit. Wanneer ze bewust wordt beleefd en 'up to date' gehouden wordt, weerspiegelt ze eigenlijk onze plaats in de wereld en in het bestaan. 

Typerend voor een dynamische spiritualiteit is de subtiele wisselwerking met de samenleving. Er ontstaat een dialoog met bestaande principes en waarden, waardoor er progressie, maar evengoed regressie kan plaatsvinden in de persoonlijke visie. Deze termen zijn niet geladen met een connotatie: regressie hoeft niet negatief te zijn. Terugkeren naar de bron(nen) van je levensvisie, is soms louterend en verdiepend. Het kan echter ook een vorm van vlucht zijn, of van inwendige verstarring. Een dynamische spiritualiteit is bij voorkeur vitaal. Wie bewust en wakker leeft, kan het leven omarmen.

Individualiteit

Je zal al hebben gemerkt dat ik heel algemeen schrijf over spiritualiteit. Dat doe ik bewust, omdat spiritualiteit nooit zomaar samenvalt met een traditie of levensbeschouwing, er is altijd een persoonlijke interpretatie. Er zijn geen twee katholieken, maar evengoed geen twee humanisten die volledig gelijklopend denken. Een ruimdenkende katholiek zal meer gemeenschappelijke visie delen met een ruimdenkende humanist dan met een conservatief katholiek. Dat viel vroeger minder op omdat de klemtoon toen op de kernvisie lag, niet op de eigenheid van iedere mens.

De spirituele zorg binnen de levensbeschouwingen heeft lange tijd centraliserend gewerkt. De kernvisie werd beschouwd als de ware levensvorm en men trachtte de mensen dichter bij die visie te brengen in begeleiding. Tegenwoordig krijgt het individualiserend component meer en meer aandacht. De patiënt (of bewoner) heeft immers vaak weinig boodschap aan veralgemenende gedachten. Het gaat over deze persoon, op dit moment, in deze situatie. Wel kan het aansluiten bij een traditie vertrouwen en rust brengen. Individualiseren brengt de kernvisie van een overtuiging niet in het gedrang, integendeel: de confrontatie zet aan tot persoonlijk nadenken in plaats van soms ondoordacht over te nemen.

Werkwijze

Het zou een enorme misvatting zijn te denken dat onder een kopje in een blogtekst de werkwijze van spirituele begeleiding uitgelegd kan worden. Ik wil in enkele grove pennentrekken een algemene impressie weergeven, meer niet. Soms hoor ik de begeleiding - soms botweg geringschattend, maar soms ook goedbedoeld - omschreven worden als 'een babbeltje doen'. Het is allesbehalve dat, om verschillende redenen.

Spirituele begeleiding legt de aandacht bij de ander. Algemeen beschouwd spreekt de begeleider zo min mogelijk. Aldus krijgt de ander de volledige aandacht. Dat is hetgeen wat de ander het meest nodig heeft: iemand die tijd vrij maakt, luistert en begrijpt. Verwerking begint bij erkenning. Spirituele begeleiding is wel een dialoog, maar de ander is aan het woord. 

Het vooropstellen van concrete doelen en beoogde resultaten door de begeleider zal zelden van groot nut zijn. Het gesprek bijsturen, de patiënt bij inhoud houden, dat zijn belangrijke bijdragen van de begeleider, net als: vragen om verduidelijking, zorgen en dilemma's onder woorden laten brengen, en dieper ingaan op spirituele pijnpunten. 

Daarbij wordt wel steeds afgetoetst of de patiënt zich hier goed bij voelt. Een begeleider moet zich er te allen tijde bewust van zijn dat hij of zij meegevraagd wordt in de diepste, meest intieme lagen van een mens. De patiënt schenkt je een onmeetbaar vertrouwen door zich zo kwetsbaar op te stellen, zeker wanneer die zichzelf verliest te midden van onzekerheden en twijfels.

Professionele kennis

Een spiritueel begeleider kan in bepaalde situaties een (praktisch) antwoord trachten te geven op vragen van een patiënt. Hoe dieper het gesprek graaft echter, hoe minder de begeleider zich mag laten verleiden om antwoorden en oplossingen te formuleren. Goede raad geven, staat lang niet altijd gelijk aan professioneel goed handelen. De begeleider kan beter ondersteunen door gerichte vragen te stellen. Als er ergens antwoorden liggen, dan is dat immers bij de patiënt zelf. Degelijke spirituele begeleiding heeft - zeker in het geval van een toekomstperspectief - een agogische component: de spirituele zelfredzaamheid bevorderen. 

Doorzicht in het metaniveau van het begeleidingsproces en een professioneel gevormd empathisch vermogen zijn onmisbaar voor een spiritueel begeleider. Het luisteren gebeurt met de oren, de ogen en het verstand: er gebeurt verbale én non-verbale communicatie tijdens een begeleiding, en de essentie bevindt zich vaak tussen de regels door. Het is van groot belang dat een begeleider zich blijft verdiepen in spirituele componenten en mechanismen en in de filosofische hangijzers van de huidige tijdsgeest. 

Een bijzonder dankbare werkvorm is de symboolhandeling. Waar de gebruikelijke begeleiding vooral in woorden gebeurt, kan een rituele handeling in zijn meerlagige symboliek samenbrengen en uitdrukken wat woorden niet kunnen omschrijven en bevatten. Deze handeling laat toe dat de patiënt bijzonder diepe gedachten op een heel persoonlijke wijze eigen kan maken.

Grensland

In ons leven manifesteren de fysieke, psychische, sociale en spirituele aspecten zich vaak in een samenspel, zowel in positieve als in problematische situaties. Het mozzarella-effect tussen zingeving enerzijds en emoties en gedragingen anderzijds, vormt een uitdaging in patiëntenbegeleiding, zowel voor de psycholoog als voor de spiritueel zorgverlener. Mensen uiten zich immers langs emoties en gedragingen. Bij het opsporen en uitklaren van afwijkingen of blokkades is het niet altijd meteen duidelijk of vooral conflicten in de spirituele onderstroom aan de oorsprong liggen, dan wel psychische oorzaken, zoals een trauma, een verstoring in de eerste levensjaren, een psychiatrische stoornis, afhankelijksheidsproblematiek, persoonlijkheidsconflict of copingmechanismen bijvoorbeeld. 

Toch is het belangrijk om de juiste hulpverlening te betrekken: de psycholoog, de spiritueel begeleider, of beiden. Ik besef dat ik me hier op heel gevoelig terrein begeef. Daarom wil ik dit grensland ook met veel voorzichtigheid en respect benaderen. 

Even terug naar de basics. Je levensvisie is emotioneel geladen en bepaalt ook je bewuste gedragingen. Wanneer je idealen door anderen met voeten worden getreden of door ziekte of tegenslag in vraag worden gesteld, dan uit zich dat langs emoties: woede, angst, gelatenheid, verdriet... In de diepere laag klinken levensvragen. 'Wat voor zin heeft mijn leven nog?' 'Waarom zou ik nog de moeite doen?' 'Hoe moet het nu verder?' 'Waar heb ik dit verdiend?' Wanneer mensen op deze vragen blokkeren, kan dit zich bestendigen in een klinische depressie, in systematisch vluchtgedrag of in gedachten van fatalisme, pessimisme of cynisme.

Anders en gelijk

De psycholoog zal de patiënt doorgaans op therapeutische wijze benaderen: beluisteren, analyseren, thematiseren, vragen stellen, confronteren, doelstellingen formuleren, en soms raad en feedback geven. De spiritueel begeleider werkt bij voorkeur niet therapeutisch en stelt zelden doelen voorop. Er wordt vooral circulair gewerkt, zelden lineair. De antwoorden liggen bij de patiënt, slechts bij uitzondering bij de begeleider. 

Er zijn ook grote gelijkenissen tussen de beiden. De psycholoog en de spiritueel begeleider verbreden het perspectief, waardoor de patiënt een ruimer zicht genereert op zichzelf. Er worden zaken in vraag gesteld, waardoor de patiënt ook uitgedaagd wordt om met aanvullende gegevens de problemen op een nieuwe wijze te bekijken. Ik ben mij ervan bewust dat deze korte omschrijvingen de werkelijkheid nooit volledig kunnen omvatten.

In een ideale wereld verwijst de spiritueel begeleider door naar de psycholoog en vice versa waar nodig. Zinsvragen bij de patiënt situeren zich binnen een heel particuliere atmosfeer. De psycholoog geeft de patiënt wel eens als huiswerk mee om een zingevingsthema voor zichzelf uit te klaren. De implementatie van  spirituele begeleiding zou een veel grondigere en duurzamere aanpak betekenen. Daar vaart de patiënt wel mee. Ja, de antwoorden liggen bij de patiënt, maar heeft die ook het nodige spirituele 'gereedschap' daartoe? Afsluiten doe ik met een analogie op een boutade in de advocatuur: 'Wie zichzelf begeleidt (of moet begeleiden), heeft een ezel als cliënt.' 

De toonaangevende begeleidingsvisies en -beginselen van de spiritueel begeleider: dat is voor de volgende keer...