Bouwen aan spiritualiteit: (1) Een stand van zaken

Wat doen we hier op deze aardbol? Waarom zijn we hier? Wat is de bedoeling? Het zijn de vragen waar we op onze diepzinnige dagen over tobben. Helaas is er te weinig aandacht en waardering voor spiritualiteit in onze dagen. En dat is jammer. Tijd voor een tweeluik: “Waar komt onze maatschappelijke spirituele onzekerheid vandaan?” En in de volgende bijdrage: “Hoe vinden we tools om onszelf spiritueel uit te dagen?”

We maken deel uit van een systeem dat gebaseerd is op leven en overleven. Je overlevingskansen nemen toe naarmate je een reserveplan hebt. Als je maar één voedingsbron kent, en die put uit, dan sterf je. Als je maar één beschermingsmechanisme hebt, en dat blijkt niet te werken, dan ben je verloren.

Compenseren

Op mentaal vlak hebben we geleerd om onszelf te beschermen in ingrijpende situaties: 'coping' heet dat. Opdat we niet compleet zouden blokkeren na een traumatische ervaring, hebben we een mechanisme ontwikkeld dat ons toelaat om een negatieve ervaring te compenseren of te interpreteren zodat we er mee om kunnen gaan en verder functioneren. Soms gebruikt men vluchtmiddelen, zoals excessieve voeding, of alcohol, drugs of medicatie. Soms beloont men zichzelf met spullen of met het overmatig vragen of schenken van aandacht. Anderen herleiden de ervaring tot aanvaardbare proporties door bewust of onbewust delen weg te laten of te vergeten, of anders te omschrijven.

De druk wordt verminderd, de stress neemt af. Coping is nooit de beste oplossing op lange termijn, maar kan een eerste redmiddel zijn om niet meteen onderuit te gaan. Daaruit zou verwerking moeten voorvloeien, en een constructieve, bestendige uitkomst.

Spiritueel trauma

Een maatschappelijk trauma van onze tijd is een 'spiritueel moratorium'. Onwennig wordt het onderwerp in maatschappelijke discussies vaak vermeden. Het leidt al te vaak tot polarisatie. We hebben de vanzelfsprekendheid van de grote verhalen sinds het postmodernisme achter ons gelaten. Alles is relatief geworden, niets is nog vanzelfsprekend. Behalve de wetenschap misschien. 

Het atheïsme heeft het katholicisme niet vervangen. Bij veel mensen is er een persoonlijke, kwetsbare zoektocht op gang gekomen. Maar er wordt zelden over gepraat. Er is geen 'veilig' maatschappelijk forum voor: verschillen zorgen voor discussie en onbegrip, soms zelfs intolerantie. Het spiritueel spectrum is geïndividualiseerd en tot de privésfeer herleid, waardoor men kwetsbaar en alleen staat. Er wordt wel getimmerd aan waarden en normen, er is een persoonlijke levensbeschouwing onder constructie, maar afleiding en onderwaardering maken het moeilijk om vol te houden.

Het heeft gestaag geleid tot een maatschappelijke verschraling op spiritueel vlak. Veel mensen hebben om rationele redenen de veiligheid van de allesomvattende godsdienstige omkadering afgebroken. Er komt een prikkende onrust voor in de plaats. Die is niet alomtegenwoordig in het dagelijkse leven, maar ergens knagend op de achtergrond aanwezig. Op bepaalde momenten, wanneer men uitgeput is, overwerkt, door tegenslag neergeslagen, dan komt het gevoel van zinloosheid plots manifest opzetten. “Is dit niet wat dramatisch allemaal?”, zal een argwanende lezer denken. Nee, volgens mij niet. 

Zuchten

De praktijk leert ons dat de spirituele onzekerheid gecompenseerd wordt. In onze samenleving laten veel mensen hun spirituele honger verhelpen door de commercie. We hebben maatschappelijk te maken met een buitenproportionele verzameldrang. Inhoud wordt vervangen door tastbare uitwendigheden. Rusteloosheid voedt zichzelf, omdat de oorzaak niet wordt beschouwd. Er ontstaat een impulsieve gulzigheid.

Hebzucht, heerszucht en eerzucht - de tijdloze archetypen van compensatie - leiden tot snelverzadigende activiteiten. Helaas is het effect van de voldoening telkens weer tijdelijk van aard. Het is een snelle oplossing, zoals snelle suikers die de honger vlug maar slechts kortstondig kunnen stillen. De honger komt snel knagend terug aandraven. We leven in een tijd van graaien, vastpakken en weggooien. De wegwerpcommercie speelt in op de tijdelijkheid van alles. De sociale media bieden een forum voor hoogst individuele zelfbevestiging hierin.

Niet gezocht

Spiritueel zelfbewustzijn en evenwicht zijn nochtans essentieel voor een mens: het brengt zin in je bestaan, een interpretatiekader dat het bestaan zinvol maakt. De basis van die spiritualiteit kan heel verschillend zijn: een persoonlijke God, een vage Kracht in de kosmos, Iets dat ons verenigt, of een maatschappelijk ideaal. De bovenbouw daarentegen is verrassend gelijklopend. In je levensovertuiging spelen kernwaarden een elementaire rol. Van daaruit bekijk je de wereld, het leven en de tijd. Je kan steunen en bouwen op je kernwaarden, je kan je eraan vastklampen in roerige tijden. Je vertrekt vanuit een constructieve kijk die zingevend werkt. Het bestaan wordt stabieler binnen een bewust en actief zingevend kader.

Let wel: hiermee zeg ik niet dat iedereen spiritueel vervreemd is. Wel durf ik te beweren dat we maatschappelijk veel te weinig aandacht schenken aan onze spiritualiteit. En het kan écht anders.

Welke werkmiddelen ons daarbij kunnen helpen, dat is voor de volgende bijdrage.